تاریخ کلام شیعه بعد از شیخ الطائفه طوسی تا خواجه نصیرالدین طوسی

علی حسنی

کلام

کارشناسی ارشد

قاسم جوادی

محمد باقر قیومی

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

1385

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

در این تحقیق در صدد گردآوری و بیان آراء ونظرات کلامی به جای مانده از تقریبا نیمه دوم قرن پنجم تا آخر نیمه اول قرن هفتم هستیم. به همین منظور و برای درک بهتر علم کلام در این دوره، اولا: لازم دیده شد، گزارشی از وضعیت مسلمانان این عصر در بخش نخست ارائه گردد. ثانیا: فهرستی از بزرگان و دانشمندان شیعی اثنی‌عشری همراه با نام آثار آنها فراهم گردد. از این‌رو، این رساله دارای یک مقدمه و دو بخش که مجموعا دارای چهار فصل می‌باشد. در مقدمه به کلیات پیرامون موضوع تحقیق پرداخته شده است. در فصل اول از بخش نخست، وضعیت امت اسلامی از نظر فرهنگی و سیاسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. و بدست می‌آید که این دوران، از قرون پر فرازو نشیب درتاریخ امت اسلامی بحساب می‌آید. در این عصر امت اسلامی تحولاتی ژرف را در زمینه دانش و سیاست به خود تجربه می‌کند. بزرگان بسیار تاثیرگذار در این دو قرن زندگی می‌کردند که تاثیرات آنها تا به امروز نیز در عرصه علم و فرهنگ قابل مشاهده است. در ادامه وضعیت جامعه شیعی در حال رشد و عوامل آن و تغییر و تحولاتی که در آن عصر به خود دیده است، را مورد بررسی قرار می‌دهیم. در این رهگذر بدست می‌آید که شیعیان با بکارگیری سیاستهایی همچون خردورزی و اعتدال توانسته‌اند از مرارتها و ناملایمات عصر به سلامت عبور کنند، و موجبات گسترش شیعه‌اثنی عشری را فراهم کنند. در فصل دوم رساله، به اعلام و بزرگانی که در این دوره می‌زیستند و دارای اثر کلامی هستند، پرداخته شده است. و در آن به نام صدو چهار نفر از علماء و صدو هشتاد اثر کلامی اشاره شده است. در بخش دوم به مهمترین آرا، و نظرات عقایدی که ازاین دوره به یادگار مانده است، پرداخته شده است. تمام مباحث این بخش تحت دو عنوان کلی، توحید و عدل الهی قرار می‌گیرد. در فصل سوم به مسأله توحید که در بردارنده مباحث خداشناسی و صفات باری تعالی است پرداخته شده است. و در فصل چهارم به عدل الهی که شامل مسأله نبوت و امامت و معاد می‌باشد، اشاره شده است. در پایان جمع‌بندی از مباحث ارائه گردیده است. لازم است برای مطالعه این رساله، این نکات مد نظر قرار گیرد: ‎۱- آنچه پیرامون وضعیت شیعیان، در بخش نخست بطور گذار به تاریخ سلجوقیان اشاره شده است. چون تمام، عصر مورد بحث، در زمان حکمرانی آنان قرار گرفته است. از این رو، مطالبی بسیار کوتاه پیرامون سلجوقیان بیان شد تا کمک کار ما در شناخت آن دوران باشد. ‎۳- در این رساله در صدد برسی آراء کلامی شیعه اثنی عشریه هستیم فلذا در فصل دوم بخش نخست، اکثر توجه ما معطوف به وضعیت شیعیان اثنی عشریه بوده است ودر بخش سوم نیز تمام توجه به آراء کلامی آنها بوده است. ‎۴- تمام آنچه در بخش آراء و عقاید کلامی مطرح می‌گردد، مطالبی است که از این دوران به جای مانده است. فلذا سعی شده است که هیچ‌گونه دخل و تصرفی در آنها صورت نگیرد، از این رو می‌بینیم در بعضی قسمتها لازم بود که مطالبی اضافه شود ولی چیزی بیان نشده است، این بخاطر پیروی از همین اصل بوده است. ‎۵- در تنظیم بخش عقاید، بعد از مشورت با اساتید، قرار شد که یک دوره کلام و عقاید شیعه از ابتدا بر اساس آنچه که در دسترس است نگاشته شود. از این رو در تنظیمات مطالب و مباحث، از این اصل پیروی شده است. ‎۶- آراء کلامی بیان شده در بخش سوم، تمام آراء و عقاید به جای مانده از این دوران نمی‌باشد، بلکه آراء دیگری نیز در دسترس بوده است که مجالی برای بیان همه آنها نبوده. در نتیجه سعی شده که مهمترین آنها بیان گردد. ‎۷- آثار کلامی مشخص و در دسترش از این دوره بسیار محدود می‌باشد و از تعداد انگشتان یک دست هم تجاوز نمی‌کند. به همین علت از کتابهای تفسیری شیعی بجای مانده از این عصر که در آنها مباحث کلامی بطور پراکنده موجود بود، استفاده گردید. با این وجود تعداد منابع مورد استفاده در این بخش محدود می‌باشد. ‎۸- اگر چه تعداد منابعد کلامی به جای مانده از این دوران بسیار اندک است ولی این بمعنای محدود بودن رجال کلامی و آثار کلامی دراین عصر نمی‌باشد. به همین علت، به اعلام و بزرگان کلامی و آثار آنها در بخش دوم اشاره شده است تا مشخص گردد که اولا، چه بزرگان و دانشمندانی در زمینه مسایل عقایدی و کلامی مطالبی نگاشته‌اند و نام آن آثار کدام است و ثانیا، مشخص گردد که چه مقدار آثار کلامی این عصر، بر اثر حوادث تاریخی از بین رفته است.

1392/10/8

1427